Tại ga tàu điện ngầm Odenplan ở Stockholm (Thụy Điển), các nhà quản lý đã quyết định cải tạo cầu thang bộ thành các phím đàn piano thực sự, với mỗi bậc bạn bước lên cho ra âm thanh một nốt nhạc. Khi bạn đi lên cầu thang, bạn cũng đang chơi một bản nhạc.

“Cú huých lớn”

Sau khi cầu thang được xây lại, thống kê cho thấy đã có 66% khách đi tàu chọn đi thang bộ, thay vì thang cuốn tự động ở ngay bên cạnh. Sáng kiến này được tài trợ bởi hãng xe Volkswagen, với triết lý rằng “niềm vui là cách dễ nhất để thay đổi hành vi của mọi người theo chiều hướng tốt hơn”.

Đoạn clip nhanh chóng lan truyền mạnh mẽ trên internet và cho thấy một thực tế: hành vi của đám đông có thể được điều chỉnh rất dễ dàng, thông qua các nghiên cứu về cảm xúc. Các chính phủ, tập đoàn, và tổ chức lớn là những người liên tục làm điều này, bằng việc thu thập dữ liệu lớn, và dùng nguồn lực khổng lồ của mình để tác động đám đông.

Các nhà kinh tế học gọi chung hành vi này là “cú huých lớn” (big nugde), một sự can thiệp khéo léo vào nhận thức và hành vi của mọi người mà không cần phải ép buộc. Thuật ngữ này được kinh tế gia từng giành giải Nobel, Richard Thaler đề cập trong cuốn sách viết chung với học giả Cass Sunstein, được xem như quyền trượng của các tổ chức lớn trong thời kỳ kỹ thuật số: họ có thể thay đổi nhận thức của công chúng khi cần.

Và chính sự phổ biến của công cụ này trong thời đại bùng nổ thông tin tạo ra các định kiến. Thế kỷ 21 được xem như thời điểm thông tin được sản xuất nhiều bậc nhất trong lịch sử nhân loại, nhưng cũng khu biệt hóa cách mọi người hiểu thế giới này. Truyền thông tác động vào chúng ta nhiều hơn những gì ta tưởng tượng.

Xem bóng đá, có thể bạn sẽ nhận ra được những định kiến đầy rẫy này: cho đến giờ, vẫn có những người nghĩ rằng ĐT Đức chơi chắc chắn, chậm rãi; Tây Ban Nha đá đẹp, nhưng ngây thơ; Brazil thì chơi bóng kiểu nhảy Samba; hay Argentina thì gắn với điệu Tango; các đội tuyển châu Phi chỉ giỏi dùng sức; còn các đội tuyển châu Á thì luôn ở chiếu dưới. Định kiến mạnh mẽ đến mức đôi khi họ không tin vào chính trận đấu mình đang xem. Chúng diễn ra một đằng và được diễn giải theo một nẻo.

Đập bỏ những định kiến

Nhưng ngay từ trận đầu tiên, World Cup 2022 đã cho thấy rằng nó sẽ là nơi đập bỏ các định kiến, dù chúng vững chắc đến đâu. Truyền thông thế giới “bắn” tin rằng Qatar đã “mua” Ecuador thành công ở trận khai mạc. Trong lịch sử World Cup, chưa có đội chủ nhà nào thua trận đầu cả.

Nhưng rồi Qatar thua tan nát, và sau đó rời World Cup trắng tay, mở màn cho một chuỗi những định kiến sẽ lần lượt sụp đổ sau này. Đội tuyển Nhật đánh bại Đức ở trận mở màn, rồi hạ TBN ở lượt cuối, đứng đầu bảng “tử thần”, với lối chơi không hề sợ hãi. Hàn Quốc quật ngã Bồ Đào Nha, còn Saudi Arabia hạ Argentina. 

Nếu chỉ nhìn tỉ số, bạn có thể coi đấy giống như những bất ngờ đơn thuần. Nếu theo dõi trận đấu, bạn hiểu rằng khoảng cách giữa các nền bóng đá giờ đã thu hẹp đến thế nào: tất cả các chiến thắng đều xứng đáng. Các đội tuyển châu Á đã cạnh tranh với những nền bóng đá giàu truyền thống một cách sòng phẳng, cả kể sức mạnh, kỹ thuật, tinh thần lẫn tính tổ chức.

Phong cách thi đấu của các đội tuyển đã thay đổi: giờ đây, các đội châu Phi như Cameroon, Senegal chơi bóng còn chặt chẽ và chú trọng chi tiết hơn các đội tuyển châu Âu. Các đội Nam Mỹ cũng không hề quá vượt trội về kỹ thuật cá nhân khi đối đầu với các nền bóng đá kém tiếng hơn từ châu Á và châu Âu. Tây Ban Nha, một đội tuyển chưa bao giờ nổi tiếng với khả năng toan tính, đã bị nghi ngờ rằng đá không hết sức trong trận thua Nhật Bản để “tránh” Croatia ở vòng 1/8 và nhánh đấu có Brazil, cũng như “tiện thể” loại Đức. Hà Lan, cơn lốc màu da cam thưở nào, giờ chơi thứ bóng đá kém hấp dẫn, nhưng lại rất hiệu quả khi cần tiếp cận cầu môn.

Nếu nhìn lại từ đầu, thì bản thân việc Qatar đăng cai World Cup đã là một điều chưa từng có tiền lệ, với rất nhiều cái “đầu tiên”: World Cup lần đầu được diễn ra vào mùa đông, tại một quốc gia Hồi giáo, và sử dụng trọng tài nữ. Và đấy chỉ là bước khởi đầu: 4 năm nữa, quy mô World Cup sẽ tăng lên thành 48 đội, kéo theo nhiều thay đổi khác.

Xem World Cup 2022, chúng ta đã nhận ra một thế giới cũng đang vĩnh viễn thay đổi. Và bóng đá giúp ta nhận ra điều đó dễ dàng hơn. Rất ít những “cú huých lớn” có thế bóp méo nó hoàn toàn, ít nhất trong 90 phút.